चक्रम् _cakram

चक्रम् [क्रियते अनेन, कृ घञर्थे< क नि˚ द्वित्वम् Tv.]

1 The wheel of a carriage; चक्रवत्परिवर्तन्ते दुःखानि च सुखानि च H.1.173.

-2 A potter's wheel.

-3 A sharp circular missile, weapon, a disc (especially applied to the weapon of Viṣṇu).

-4 An oil-mill; दशसूनासमं चक्रं दशचक्रसमो ध्वजः Mb.13.125.9.

-5 A circle, ring; कलाप- चक्रेषु निवेशिताननम् Ṛs.2.14.

-6 A troop, multitude, collection, Śi.2.17.

-7 A realm, sovereignty; स्वस्थं स्वचक्रं परचक्रमुक्तम् Bu. Ch.2.15; cf. चक्रं सैन्यथाङ्गयोः । राष्ट्रे दम्भान्तरे ... । Medinī.

-8 A province, district, a group of villages.

-9 A form of military array in a circle.

-1 A circle or depression of the body.

-11 A cycle, cycle of years.

-12 The horizon; यावदावर्तते चक्रं तावती मे वसुन्धरा Rām.2.1.36.

-13 An army, a host.

-14 Section of a book.

-15 A whirlpool.

-16 The winding of a river.

-17 An astronomical circle; राशि˚ the zodiac.

-18 Circular flight (of birds &c.).

-19 A particular constellation in the form of a hexagon.

-2 Range, department in general.

-21 The convolutions or spiral marks of the शालिग्राम.

-22 A crooked or fraudulent con- trivance.

-क्रः 1 The ruddy goose (also called चक्रवाक); पद्मोल्लासविधायिनि सत्पथदीप्तिकृति चक्रभव्यकरे Viś. Guṇā.274.

-2 A multitude, troop, group.

-Comp. -अङ्गः 1 a gander having a curved neck.

-2 a carriage. +

-3 the ruddy goose (चक्रवाक); चक्राङ्गान् स च नित्यं वै सर्वतो वनगोच- रान् Mb.12.268.36. (

-ङ्गी) a goose. (

-ङ्गम्) a parasol.

-अटः 1 a juggler, snake-catcher.

-2 a rogue, knave, cheat.

-3 a particular coin, a dināra.

-अधिवासिन् m. the orange tree.

-अरः, (-रम्) the spoke of a wheel; चक्रारपङ्क्तिरिव गच्छति भाग्यपङ्क्तिः । Svapna.1.4.

-अश्मन् n. a machine to hurl stones at a distance; अयःकणपचक्राश्म- भुशुण्ड्युद्यतबाहवः Mb.1.227.25.

-आकार, -आकृति a. circular, round.

-आयुधः an epithet of Viṣṇu.

-आवर्तः whirling or rotatory motion.

-आह्वः, -आह्वयः the ruddy goose;

-ईश्वरः 1 'lord of the discus', N. of Viṣṇu.

-2 the officer in charge of a district.

-ईश्वरी N. of the Jaina goddess of learning.

-उपजीविन् m. an oil-man.

-कारकम् 1 a nail.

-2 a kind of perfume.

-गजः the plant Cassia Tora.

-गण्डुः a round pillow.

-गतिः f. rotation, revolution.

-गुच्छः the Aśoka tree.

-ग्रहणम्, -णी f. a rampart, an en- trenchment.

-चक्रम् A flock of चक्रवाक birds; अस्ताद्रिपद्मा- करचक्रचक्रे तत्कालविज्ञातपतङ्गपाते । सद्यो दिदीपे विरहानलः ...... । Rām. Ch.6.19.

-चर a. moving in a circle; (

-रः) a juggler.

-चारिन् m. a chariot.

-चूडामणिः a round jewel in a coronet or diadem.

-जीवकः, -जीविन् m. a potter.

-तीर्थम् N. of a holy place.

-तुण्डः a kind of fish; रोहितांश्चक्रतुण्डांश्च नलमीनांश्च राघव Rām.3.73.14.

-दंष्ट्रः a hog.

-घनः a thunder cloud.

-धर a.

1 bearing or having a wheel.

-2 carrying a discus.

-3 driving in a carriage.

(-रः) 1 an epithet of Viṣṇu; चक्रघरप्रभावः R. 16.55.

-2 a sovereign, governor or ruler of a province; वृद्धानां भारतप्तानां स्त्रीणां चक्रधरस्य च Mb.13.162.38.

-3 a village tumbler or juggler.

-4 a snake; भवेच्चक्रधरो विष्णौ भुजङ्गे ग्रामजालिनि Viśvalochana.

-धारा the periphery of a wheel.

-नदी the Gaṇḍakī river.

-नाभिः the nave of a wheel.

-नामन् m.

1 the ruddy goose (चक्रवाक).

-2 a pyritic ore of iron.

-नायकः 1 the leader of a troop.

-2 a kind of perfume.

-नेमिः f. the periphery or cir- cumference of a wheel; नीचैर्गच्छत्युपरि च दशा चक्रनेमिक्रमेण Me.19.

-पाणिः an epithet of Viṣṇu; Bg.11.49.

-पादः, -पादकः 1 a carriage.

-2 an elephant.

-पालः 1 the governor of a province.

-2 an officer in charge of a division of an army.

-3 horizon.

-4 a circle.

-5 one who carries a discus.

-फलम् a kind of discus.

-बन्धुः, -बान्धवः the sun.

-बालः, -डः, -वालः, -लम्, -डम् 1 a ring, circle.

-2 a collection, group, multitude, mass; कैरव- चक्रवालम् Bh.2.74; प्रकटयसि कुमुच्चैरर्चिषां चक्रवालं Rati.4.16; Mv.6.4; Mu.3.21.; K.126,178.

-3 horizon.

(-लः) 1 a mythical range of mountains supposed to encircle the orb of the earth like a wall and to be the limit of light and darkness.

-2 the ruddy goose.

-बालधिः a dog.

-भृत् m.

1 one who holds a discus.

-2 N. of Viṣṇu.

-भेदिनी night.

-भ्रमः, -भ्रमिः f. a lathe or grind- stone; आरोप्य चक्रभ्रमिमुष्णतेजास्त्वष्ट्रेव यत्नोल्लिखितो विभाति R.6. 32; चक्रभ्रमीवद्धृतशरीरः Sāṅ. K.67.

-भ्रान्तिः f. revolution of wheels; V.1.5.

-मण्डलिन् m. a species of cobra.

-मुखः a hog.

-मुषलः a battle carried on with the dis- cus and club.

-यानम् a wheel-carriage.

-रदः a hog.

-वर्तिन् m.

1 an emperor, universal monarch, sovereign of the world, a ruler whose dominions extend as far as the ocean (आसमुद्रक्षितीश Ak.); पुत्रमेवंगुणोपेतं चक्रवर्तिनमाप्नुहि Ś.1.12; तव तन्वि कुचावेतौ नियतं चक्रवर्तिनौ । आसमुद्रक्षितीशो$पि भवान् यत्र करप्रदः ॥ Udb. (where there is a pun on the word चक्रवर्तिन्, the other meaning being 'resembling in shape the ruddy goose', 'round');

-2 (hence) head, foremost; आपद्गतः किल महाशयचक्रवर्ती विस्तारयत्यकृतपूर्वमुदार- भावम् Bv.1.7; कवयस्तर्कयाञ्चक्रुरित्थं ते चक्रवर्तिनः Parṇal.5.38.

-3 a kind of horse having one or three curls on the shoulder; स्कन्धपार्श्वे यदावर्त एको वा यदि वा त्रयः । चक्रवर्ती स विज्ञेयो वाजी भूपालमन्दिरे ॥ Śālihotra of Bhoj.

-वर्मन् m. N. of a king of Kashmir; चक्रवर्माभिधं राज्ये क्षीणपुण्यो व्यपद्यत Rāj. T.5.287.

-वाकः 1 (

-की f.) the ruddy goose; दूरी- भूते मयि सहचरे चक्रवाकीमिवैकाम् Me.83. ˚बन्धुः the sun.

-2 a kind of horse, having white feet and white eyes; श्वेताभः श्वेतपादश्च तथा स्यात् श्वेतलोचनः । चक्रवाकः स विज्ञेयो राजार्हो वाजि सत्तमः ॥ Śālihotra of Bhoj.

-वाटः 1 a limit, boundary.

-2 a lamp-stand.

-3 engaging in an action.

-वातः a whirl- wind, hurricane; चक्रवातस्वरूपेण जहारासीनमर्भकम् Bhāg.1. 7.2.

-वृद्धिः f.

1. interest upon interest, compound interest; Ms.8.153,156.

-2 wages for transporting goods in a carriage.

-व्यूहः a circular array of troops.

-संज्ञम् tin. (

-ज्ञः) the ruddy goose.

-साह्वयः the ruddy goose.

-हस्तः an epithet of Viṣṇu.